Cahil cəmiyyətlərdə insanlar; "həyatın bəzi qəti həqiqətləri" olduğuna, belə bir dünyada ümidvar olmağın isə bir növ "təsəlli metodu" olduğuna inanarlar. Onlara görə "pulu olanın güclü olması", "kasıbın normal olaraq əzilməsi", "yaxşılıq etməyin saflıq olması", "doğru danışanın zərər çəkmiş olması", "gözəlliyin, pulun, vəzifənin hər qapını açması" kimi prinsiplər "həyatın həqiqətləri"dir. Bu yanlış dünyagörüşünə görə, insanlar dünyanı bu həqiqətləri bilərək yaşamalı, hadisələri və insanları həmişə bu həqiqətləri göz qabağında saxlayaraq qiymətləndirməlidirlər. Çünki bu batil inanclarına görə həyat qəti şəkildə bu qanunlar əsasında davam edir. Həmçinin yenə öz deyimləriylə; "dünya tərsinə dönmədikcə" bu qanunlarda heç bir dəyişiklik olmayacaq.
Halbuki insan həyatında "həyatın həqiqətləri" deyə bir anlayış etibarlı deyil. Təkcə Allahın Quranla bildirdiyi həqiqətlər var. Həmçinin Allah insanlara ümidvar olmalarını əmr edir. Çünki Allah hər şeyə qadirdir. Allah, Özünə dua edənin duasını qəbul edəcəyini bildirir, yaxşı və gözəl rəftarlar göstərənlər üçün, həmişə daha artığı və daha gözəli olduğunu qeyd edir:
Göylərdə və yerdə nə varsa, Allahındır. Bu, Allahın pislik edənlərə əməllərinin cəzasını verməsi, yaxşılıq edənləri isə ən gözəli ilə mükafatlandırması üçündür. (Nəcm surəsi, 31)
Lakin cahil insanlar həyatlarını olduqca azğın inanclar üzərində qurduqları üçün, ortaya pessimist və ümidsiz ruh halı çıxar. Bütün dünyanı, yaşadıqları hadisələri, qarşılaşdıqları insanları həmişə bu ruh halıyla, bu dünyagörüşüylə qiymətləndirərlər. Bundan ötrü də, bədbəxt həyat yaşayarlar.
Pessimizm və tərs dünyagörüşü bütün həyatlarına hakimdir. Gələcəyə dair bitib tükənməyən narahatlıqlar yaşayarlar. Hər biri sabah nələr olacağını, ideallarının, istəklərinin necə formalaşacağını düşünüb həmişə narahat olarlar. Demək olar ki, hər gün; yolda, avtobusda, iş yerlərində, hər gecə yataqlarına uzandıqlarında içlərində həmişə bu mövzuları düşünər, bunlar barəsində ağıllarında minlərlə xəyali ssenari qurarlar. Sonra da günlərlə bu xəyali mənfi halları yox etməyə çalışar və ortadan qaldırmaq üçün mübarizə apararlar. Məsələn, hələ universitetinə qəbul olmadan, dörd ilin necə keçəcəyinin, necə məzun olacaqlarının, məzun olduqdan sonra necə iş tapacaqlarının narahatlığını yaşayarlar.
Bütün bunları düşünərkən hadisələri öz zehinlərində həmişə ola biləcək ən mənfi şəkildə canlandırar, hələ universitetə başlamadan, qəti şəkildə gerçəkləşəcəyinə inandıqları bu hadisələrin yaratdığı kədər hissini yaşamağa başlayarlar. İstədikləri ixtisasa qəbul ola bilməyəcəklərini, qəbul olsalar da bunun maddi xərcini ödəyə bilməyəcəklərini, eləcə də, işləmək məcburiyyətində qalacaqları üçün dərslərində uğur qazana bilməyəcəklərini, məzun ola bilməyəcəklərini, olsalar belə, iş tapa bilməyib bu qədər zəhmətdən sonra işsiz qalacaqlarını düşünərlər. Cahil insanların yaşadığı bu ruh halı yalnız gələcəyə dair planlarında deyil, gündəlik həyatlarında da özünü göstərər. Məsələn, səhər evdən çıxdıqları andan etibarən içlərində gecikəcəklərinin, avtobuslarına çata bilməyəcəklərinin narahatlığını yaşayarlar. Avtobuslarına vaxtında çatsalar belə, bu dəfə də, sıx nəqliyyatın hərəkətinin yaranması ehtimalını düşünüb sıxılarlar. Əgər avtobuslarına vaxtında çata bilməsələr, işlərinə gecikəcəklərinin, müdirləri tərəfindən tənbeh olunub alıb iş yerindəki insanlar üzərində mənfi təəssürat yaradacaqlarının dərdinə qapılarlar. Qurduqları bu xəyallara, bütün bunlar üçün yenə xəyali çıxış yolları tapmağa başlayarlar. Məsələn, işə gecikdiklərində bunu müdirlərinə necə açıqlayacaqlarına dair zehinlərində xəyali sözlər quraşdırar, məsuliyyətsiz olmadıqlarını göstərmək üçün, gün ərzində nələr edə biləcəklərinə dair ssenarilər qurarlar.
Halbuki Allah Quranda: "Qeybin açarları Onun yanındadır, Onları yalnız O bilir. O, quruda və dənizdə nələr olduğunu bilir. Onun xəbəri olmadan yerə düşən bir yarpaq belə yoxdur. Yerin qaranlıqlarında elə bir toxum, elə bir yaş və elə bir quru şey yoxdur ki, açıq-aydın Yazıda (Lövhi-Məhfuzda) olmasın" (Ənam surəsi, 59) ayəsi ilə, hələ yaşanmamış hadisələri yalnız Özünün biləcəyini bildirmişdir. Çünki keçmişdəki və gələcəkdəki bütün hadisələri Allah yaradar. Dolayısilə insanın öz-özünə zehnində ssenarilər qurması və bitib tükənməyən xülyalara qapılması tamamilə mənasızdır. Hadisələr, Allah necə istəsə o cür də olacaq.
Həmçinin Allah insanlara: “...Allahın mərhəmətindən ümidinizi üzməyin. Çünki Allahın mərhəmətindən ancaq kafir insanlar ümidlərini kəsər” (Yusif surəsi, 87) ayəsi ilə heç vaxt ümidsizliyə qapılmamalarını əmr edir. Digər bir ayəsində isə Allah: "Qullarım səndən Mənim barəmdə soruşsalar, Mən onlara yaxınam, Mənə yalvaranın duasını yalvardığı vaxt qəbul edərəm. Qoy onlar da Mənim çağırışımı qəbul edib Mənə iman gətirsinlər ki, doğru yola yönələ bilsinlər" (Bəqərə surəsi, 186) deyə bildirir və Özünə dua edənin duasına cavab verəcəyini xatırladır. Ümidvar olaraq, heç bir şübhəyə və vəsvəsəyə qapılmadan Allahın qəti olaraq kömək edəcəyini bilərək edilən bir dua (Allahın icazəsi ilə) qarşılıq tapacaq.
Pessimizmə qapılmaq, hadisələri mənfi gözlə qiymətləndirmək və ya gələcəyə pessimist ruhla baxmaq üçün, heç bir səbəb yoxdur. Yeganə şərt səmimi-qəlbdən Allaha iman gətirmək, Ona könüldən güvənmək, nəticə nə olsa da, bunun xeyir olacağını bilərək Allaha təslim olmaqdır.
Allaha iman gətirməməkdə israr edən və tamamilə öz cahil məntiqləri çərçivəsində formalaşan bir həyat yaşamaqda inad edən cahil insanları, Qurandan üz döndərmələrinin qarşılığını pessimist və ümidsiz ruh halı içində yaşayaraq alarlar. Axirətdə isə, inkardakı bu israrlarının qarşılığını qurtulmaqdan ümid kəsmiş bir həyat tərzi yaşayaraq alacaqlar. Allah inkarçıların bu vəziyyətini Quranda belə bildirir:
Şübhəsiz ki, günahkarlar əbədi olaraq Cəhənnəm əzabı içində qalacaqlar. Onların əzabı yüngülləşdirilməyəcək və onlar orada naümid qalacaqlar. Biz onlara zülm etmədik, lakin onlar özləri zalım idilər. (Zuxruf surəsi, 74-76)
