Şəfqət və mərhəmət mühüm gözəl əxlaq xüsusiyyətlərindəndir. Bu əxlaqa sahib insanlar, bu gözəl rəftarı göstərdikləri üçün, həm özləri böyük zövq alar, həm də ətraflarındakı insanların sevgisini, hörmətini və razılığını qazanarlar.
Mərhəmət, insanı daha bir çox gözəl əxlaq xüsusiyyətinə sövq edər. Sevgi, diqqət, köməksevərlik, eləcə də, tolerant, kamil və səmimi rəftar göstərə bilmək həmişə bu xüsusiyyət sayəsində mümkün olar. Mərhəmətli bir insan özündən əvvəl, ehtiyac içindəki insanların ehtiyaclarını düşünər. Mərhəmət yaşanmadıqda isə ortaya, özündən başqasını düşünməyən, daşürəkli və ruhsuz bir insan modeli çıxar. Belə insanlar yalnız öz həyatlarını (və bunu da ən yaxşı şərtlər altında) davam etdirməyi əsas hədəflərinə çevirərlər. Necə ki, ruhlarında yaşadıqları pozulmadan ötrü bir çox zövqdən məhrum qalarlar, hətta bəziləri ruhlarında yaşadıqları bu pozulmanın dərəcəsindən ötrü, bunlardan məhrum qaldıqlarını belə görə bilməyəcək vəziyyətə gələrlər.
Küçədə qalmış, ac və ya soyuqda üşümüş bir insana yardım əlini uzada bilmək, xəstə birinə mərhəmət göstərə bilmək və imkan təmin edə bilmək böyük əxlaq tələb edir. Bu əxlaqı göstərməyin verəcəyi zövqü, dünyadakı heç bir maddi zövq verə bilməz. Milyardlarla manat pul verilsə, mülk təklif edilsə, imkan təqdim edilsə, heç biri bu əxlaqı göstərməyin verəcəyi zövqlə müqayisə edilə bilməz. Bu əxlaqı Allah üçün göstərə bilməyin, qarşılığında Allahın rizasını qazanmağı ümid edə bilməyin, Qurana və Peyğəmbərimiz (s.ə.v)-in sünnəsinə uyğun hərəkət etmiş olmağın verdiyi sevinc, şövq və həyəcan bütün bu zövqlərdən üstündür.
Lakin cahil insanlar inkar içində yaşadıqlarından ötrü, bu zövqlərdən də məhrum qalmış, daşürəkli, mərhəmətsiz, insafsız əxlaq qazanıblar. Əlbəttə ki, aralarında mərhəmətli görünən insanlar da var. Lakin bunlar da mərhəmət qarşılığında; "minnət qoymaq", "etdiklərini başa vurmaq" və ya "qarşılığında mənfəət tələb etmək" kimi ümidlərlə bu əxlaqı göstərərlər. Allah bu insanların göstərdiyi pis əxlaqa Quran ayələrində belə diqqət çəkir:
Dini yalan sayan o kimsəni gördünmü? O elə insandır ki, yetimi qovar və heç kəsi kasıba əl tutmağa sövq etməz. (Maun Surəsi, 1-3)
Onlar göstəriş edirlər və cüzi köməyə (yaxud zəkata) də mane olurlar. (Maun surəsi, 6-7)
Ey iman gətirənlər! Sədəqələrinizi, özünü camaata göstərmək məqsədilə xərcləyən, Allaha və Axirət gününə inanmayan şəxs kimi minnət qoymaqla və əziyyət verməklə puç etməyin. Bunun məsəli üzərində torpaq olan hamar qayanın məsəlinə bənzəyir ki, şiddətli yağış yağıb onu çılpaq hala salmışdır. Onlar qazandıqlarından heç bir şeyə nail olmazlar. Allah kafir xalqı doğru yola yönəltməz. (Bəqərə surəsi, 264)
Cahil cəmiyyətlərdə insanlar ən yaxınlarına belə eyni yanlış dünyagörüşüylə yanaşa bilərlər. Bunların altında da mənfəət yata bilir. Məsələn, irəliləyən yaşlarda, maddi və ya mənəvi cəhətdən möhtac vəziyyətə düşüldükdə hər insan özünə baxacaq, özü ilə maraqlanacaq bəzi insanlara ehtiyac duyar. Məhz cahil cəmiyyətlərdəki insanlar ən yaxınlarına belə gələcəkdə qarşılaşa biləcəkləri bu şərtləri nəzərə alaraq qayğı, sevgi, şəfqət və diqqət göstərə bilirlər. Lakin unudulmamalıdır ki, pis əxlaq göstərən insanlar, öz yaşadıqları əxlaqın bənzəriylə qarşılıq görərlər. Onlara da səmimi mərhəmət hissi ilə yaxınlaşılmaz. Heç vaxt səmimi, tamamilə qarşılıqsız yaxınlıq və diqqətlə qarşılaşmazlar. Onlara da mənfəətə əsaslanan şəfqət göstərilər. Eləcə də, mərhəmətin, sevginin korlandığı, mənəvi dəyərlərdən uzaqlaşılmış, maddi dəyərlərin əhəmiyyət qazandığı bir dünyada yaşamaq məcburiyyətində qalarlar. Beləliklə də, müəyyən mənada pis əxlaqlarına qarşılıq taparlar. Allah, inkarçıların yaşadığı bu çətin həyatı Quran ayələrində "sıxıntılı güzəran" sözləriylə belə təsvir edir:
Kim Mənim Zikrimdən üz döndərsə, onun güzəranı sıxıntılı olacaq və Biz Qiyamət günü onu kor kimi hüzurumuza gətirdəcəyik”. O deyəcək: “Ey Rəbbim! Mən dünyada görürdümsə, indi nə üçün məni kor olaraq gətirdin?” Allah deyəcək: “Elədir! Çünki sənə ayələrimiz gəldi, sən isə onları unutdun. Bu gün də sən beləcə unudulacaqsan!” Biz həddi aşanı və Rəbbinin ayələrinə inanmayanı belə cəzalandırırıq. Axirət əzabı isə, daha şiddətli və daha sürəklidir. (Taha surəsi, 124-127)
