Cahil cəmiyyət insanlarının yaşadığı sıxıntılı ruh halının digər bir əlamətini də, bu insanların iş həyatlarında görmək mümkündür. İş həyatları bu insanların yaşadıqları "sonsuz dövr"ün çox mühüm əlamətidir. Dünya həyatını mümkün qədər ən yaxşı şəkildə yaşaya bilməyi və dünya nemətlərindən maksimum dərəcədə faydalana bilməyi həyatlarının yeganə məqsədinə çevirmiş bu cür insanlar üçün, işləmək əslində böyük əziyyətdir. Çünki işləmək, yorulmaq və dolayısilə müəyyən mənada “yaxşı yaşaya bilməmək” deməkdir. Lakin eyni zamanda həyatı daha yaxşı yaşaya bilmək üçün işləməyə və iş həyatının özlərinə qazandıracağı maddi imkanları əldə etməyə də məcburdurlar. Lakin bu çox yorucu, çox zəhmət tələb edən və çox da vaxt aparan bir səydir. Onlar üçün ideal olan, az işləmək vaxtlarının geri qalan hissəsini də dünya həyatını daha yaxşı yaşamağa ayıra bilməkdir. Lakin bu mümkün olmaz. Hətta şəraitlərindən razı qalmayıb daha da yaxşı şəraitə nail olmaq istədikləri vaxt, iş templərini daha da artırmaq məcburiyyətində qalarlar. Həmçinin nəticə etibarilə də, daha yaxşı yaşamaq üçün, daha çox işlədikcə, dünya həyatının nemətlərindən faydalanıb bunlardan istifadə edə biləcək vaxtları və enerjiləri qalmaz.


Quran əxlaqını yaşamayan insanların iş həyatlarına ətraflı şəkildə nəzər salındıqda, işləməyin onlar üçün necə çətinliyə və sonsuz dövrə çevrildiyi açıq şəkildə ortaya çıxır. İş həyatı, insanların vaxtlarının böyük hissəsini alar. Ümumiyyətlə səhər 0800-0900 kimi başlayan iş saatlarında iş yerlərində ola bilmək üçün, bu insanlar səhərlər çox erkən oyanıb yola çıxmalıdırlar. Bunun üçünsə, gecə erkən saatda yatmalıdırlar. Onsuz da iş yerindəki iş saatının da demək olar ki, 1800-da başa çatdığını və istifadə edilən nəqliyyat vasitələri və sıx nəqliyyat şəbəkəsindən ötrü, evə saat 1900-2000 radələrində çatılacağını düşünsək, bu təqdirdə bir gün ərzində özlərinə ayıra biləcəkləri vaxt ən çoxu dörd-beş saatı keçməyəcək.


Bu dörd-beş saata da, duş qəbul etmək, yemək yemək, ev təmizləmək, paltar və qab-qacaq yumaq, ütü ütüləmək kimi məcburi ehtiyaclar sığdırıldıqda isə, əldə yox deyiləcək qədər az vaxt qalar. Ən sürətli şəkildə hərəkət edildiyi fərz edildikdə belə bu vaxt bir-iki saatı keçməz... Çox aydındır ki, dünya həyatını hərisliklə yaşamağı özünə məqsəd qəbul etmiş insan üçün gündə bir-iki saat, olduqca məhdud vaxtdır. Həmçinin düşdükləri bu vəziyyəti görmək də, bu insanları xeyli qəzəbləndirər və əhvallarını korlayar. Necə ki, bu cür həyat tərzində dünyadan istədikləri kimi faydalana bilmələri praktiki cəhətdən qeyri-mümkün olur.


Bu vəziyyət din əxlaqını yaşamayan insanlar üçün başlı-başına narahatlıq səbəbidir. Həmçinin məcburiyyətlə yanaşı, iş həyatı öz daxilində də bir çox sıxıntı və çətinliklə doludur. Mövzunu ən başından ələ alsaq, bu insanların iş həyatları ilə əlaqədar sıxıntıları hələ tələbəlik illərindən başlayır. Televiziya və ya qəzet xəbərlərində də tez-tez görülə biləcəyi kimi, yeni məzunlarla aparılmış müsahibələrdə bu insanların iş həyatlarında axtardıqlarını tapa bilməmək mövzusundakı ümidsizlikləri hələ bu illərdə özünü göstərir. Bu ümidsizlikləri, həyatları boyu qarşılaşacaqları bütün hadisələri Allahın yaratdığını və bunların hər birində bir çox xeyir və hikmət olduğunu düşünməmələrindən qaynaqlanır. Allaha güvənib təvəkkül etmədikləri üçün, gələcəkdə nələrlə qarşılaşacaqlarını düşünmək, onlar üçün böyük gərginlik səbəbinə çevrilir. "Görəsən iş tapa biləcəyəm mi?", "çox pul qazana biləcəyəm mi?", "işimdə istədiyim kimi yüksəlib karyera sahibi ola biləcəyəm mi?" kimi bir-biri ardınca gələn narahatlıqlar bu insanların narahatlıq yaşamalarına səbəb olar.


İş üçün etdikləri müraciətlər, qapı-qapı dolanıb özlərini bu yerlərə qəbul etdirməyə çalışmaları və hərdənbir mənfi reaksiyalarla qarşılaşmaları, hadisələrin Allahın nəzarəti altında baş verdiyi həqiqətindən xəbərsiz olan bu insanlar üçün, olduqca yorucu və kədərlidir. Eləcə də, bütün bu yorucu işlər, çox vaxt istəmədikləri bir işə girmələriylə sona çatar. Bütün tələbəlik illəri müddətində xəyalını qurduqları mühitlə qarşılaşa bilməmiş və istədikləri mövqedə, istədikləri tələblərə cavab verən bir işdə işləmək əvəzinə, məcbur olduqları üçün qəbul etdikləri bir işdə könülsüz şəkildə işləməyə başlayarlar. Hədəflədikləri və istədikləri işi görməmələri də, iş həyatını onlar üçün əziyyətə çevirən mühüm səbəblərdən biridir.


Hər nə qədər yorğun və ya yuxusuz olsalar da, hər səhər erkəndən qalxıb bu (heç istəmədikləri, lakin pul qazanmaq üçün məcbur olduqları) işə getmək məcburiyyətində olmaları, onlar üçün ayrı bədbəxtlik səbəbidir. Hələ bir də bu işə çata bilmək üçün yağış, qar, palçıq demədən bir neçə nəqliyyat vasitəsindən istifadə etmələri və bunlar üçün növbədə gözləmək məcburiyyətində qalmaları, yayın istisində tərləyib qışın soyuğunda üşümələri də, ayrı sıxıntı yaradar. İş yerinə avtomobil və ya servis avtobusu ilə gedən insanlar üçün də vəziyyət yenə eynidir. Bu dəfə isə, saatlar boyu sıx nəqliyyat şəbəkəsində ilişib qalmalarının, hər biri bir-birindən stressli olan digər avtomobil sürücüləriylə hərdənbir mübahisə etmələrinin sıxıntısını yaşayarlar.


İş yerindəki iş mühiti isə, bu insanlar üçün ayrı sıxıntı səbəbidir. Halbuki hər biri, yeni bir işə böyük ümidlərlə başlayar. Yeni ətraf və pul qazanmağın və yaxşı karyera sahibi olmaq yolunda ilk addımları atmağın verdiyi həyəcan və şövqü yaşayarlar. Lakin rahat, etibarlı və şən mühitə girmə xəyallarıyla başladıqları iş həyatı, qısa müddətdə böyük sıxıntı səbəbinə çevrilər. Gözəl əxlaqın tətbiq olunmadığı bütün mühitlərdə olduğu kimi, bu cür insanların çoxluq təşkil etdiyi iş mühitlərində də, həmişə çəkişmələrin, qısqanclıqların və daha bir çox problemin yaşandığını görərlər.


Allahın əmr etdiyi gözəl əxlaqı yaşamayan insanlar, özləri üçün, bu mühitdəki insanlarla çəkişəcək müxtəlif səbəblər taparlar. Özlərindən daha yuxarı vəzifədə olan insanlarla qısqanclıqdan, daha aşağı vəzifədə olan insanlarla isə, onları kiçik hesab etmələrindən qaynaqlanan çəkişmələr yaşayarlar. Katiblər, məmurlar və müdirlər, aralarındakı rəqabətdən ötrü heç vaxt dost ola bilməzlər. Öz istədikləri vəzifəyə başqasının gətirilməsi, bu insanları böyük sıxıntıya salan məsələlərin başında gəlir. Həmişə öz haqqlarının çeynəndiyini, etdiklərinin qarşılığını layiq olduqları şəkildə ala bilmədiklərini düşünərlər. Bundan ötrü də, iş yerindəki bütün insanlara (xüsusilə də müdir və ya rəhbər mövqeyində olanlara) qarşı böyük qəzəb bəsləyərlər. Həmçinin bütün bunların nəticəsində də, qısa müddətdə iş həyatından xeyli bezməyə başlayarlar. Peşələrindən, gördükləri işin növündən, olduqları vəzifədən, görülən işin monotonluğundan ötrü narahatlıq yaşayarlar. Həmişə eyni məkanda olub heç sevmədikləri halda eyni insanların üzünü görmək və sevmədikləri bu mühitdə olduqca ağır tempdə işləmək məcburiyyətində olmaq, bu insanları zamanla ciddi şəkildə əldən salar. Beləliklə də, iş yerləri artıq qətiyyən getmək istəmədikləri, onları həmişə yoran, stressə salan və heç bir xoşbəxtlik bəxş etməyən sıxıntılı məcburiyyətə və sanki bir bəlaya çevrilər.
Lakin unudulmamalıdır ki, bu vəziyyət tamamilə, bu insanların həyatlarını üzərinə qurduqları inanclardakı səhvlərdən qaynaqlanır. Yoxsa, əlbəttə ki, yaşamağa davam etmələri üçün, özlərinə fayda verə biləcək bir işdə işləməlidirlər. Eləcə də, insanların, iş həyatının gətirdiyi bəzi məcburi çətinlikləri öyrənmək məcburiyyətində qalmaları da olduqca normaldır. Burada əsil əhəmiyyətli olan, iş həyatının və iş mühitinin gətirdiyi bütün bu çətinliklərin, cahil insanlarının yaşadıqları ruh halından ötrü sıxıntıya çevrilməsidir.


Həm özlərinin, həm də ətraflarındakı insanların Quran əxlaqını yaşamamaları, həyatı və hadisələri bu gözlə qiymətləndirmələri, onlar üçün hər şeyi daha da çətinləşdirən, böyük sıxıntılara çevirən əsil səbəblərdir.


İş həyatında maddi cəhətdən çox yaxşı mövqedə olan, işini istədiyi kimi idarə edən, karyera və vəzifə sahibi ola bilmək üçün səy göstərməyən insanlar üçün də eyni vəziyyət hakimdir. Yüksək həyat şəraitinə sahib olsalar da, əllərindəki imkanlar bu insanların qəlblərindəki boşluğu aradan qaldıra bilmir. Eyni sıxıntılı ruh halını onlar da yaşayırlar. Dünya həyatına hərisliklə bağlanmaları, mal-dövlətə və pula qarşı olan hərislikləri, ətraflarında olub bitən hər hadisəyə, qarşılarına çıxan hər insana mənfəət gözüylə baxmaları, onların da narahatlıq içində yaşamalarına səbəb olar.


Görüldüyü kimi bu sıxıntılar, insanların çətinliklərlə qarşılaşmalarından deyil, bütün bunları cahil insanların dünyagörüşüylə, yəni Quranda əmr edilən gözəl əxlaqdan uzaq qiymətləndirmələrindən qaynaqlanır. Dolayısilə yaşadıqları sıxıntı, onlara, israrla cahil insanların inanclarından imtina etməmələrindən ötrü Allahdan verilən qarşılıqlardan biridir. Özlərinə verilən nemətlərin Allahdan gəldiyini görməzlikdən gəlib Ona şükür etməyi unutmalarına qarşılıq, Allah onları belə sıxıntılı həyat yaşamağa məcbur edir. Dünya hərisliyinə qapılmasalar, əllərindəki imkanların qiymətini bilib Allaha şükür etsələr həm nemətlərdən çox böyük zövq alar, həm də belə sıxıntıya qapılmamış olarlar. Allah bu insanların vəziyyətinə Quranda belə diqqət çəkir:

 

Elə isə qazandıqlarının cəzası olaraq az gülsənlər, çox ağlasınlar. (Tövbə surəsi, 82)

 

Kim Mənim Zikrimdən üz döndərsə, onun güzəranı sıxıntılı olacaq və Biz Qiyamət günü onu kor kimi hüzurumuza gətirdəcəyik.
(Taha surəsi, 124)

 

İnsan Allahın rizasını qazanacağını düşünərək görəcəyi bir işdən ötrü sıxıntı və bezginlik yaşamaz. Bunun əksinə dünyəvi məqsədlər güdülərək görülən bir işdən alınacaq zövq isə, olduqca məhdud və qısa müddətli olar. Əldə olunan mənfəət bitdikdə, işə qarşı duyulan həyəcan da bitər və artıq həmin işə, yalnız əziyyət gözüylə baxılar. Allahın rizasını qazanmaq üçün görülən bir işdə isə, vəziyyət çox fərqli olar. Səmimi niyyətlə görülən işin qarşılığında Allahın sevgisini və yaxınlığını qazanmaq ümidinin verdiyi zövq yaşanılar. Allahın Quranda: "Onların nə əti, nə də qanı, Allaha çatmaz. Ona yalnız sizin təqvanız çatar. Sizi doğru yola yönəltdiyinə görə Onu uca tutasınız deyə, bu heyvanları sizə beləcə ram etdi. Sən isə yaxşılıq edənləri müjdələ!" (Həcc surəsi, 37) ayəsiylə diqqət çəkdiyi kimi, möminlər gördükləri işin mahiyyətinə görə deyil, bu işi görərkən niyyətlərinə görə qarşılıq ala bilərlər. Bundan ötrü də, gördükləri iş nə olursa olsun, bununla Allahın rizasını qazana biləcəklərini ümid edərlərsə, həyatlarının sonuna qədər eyni işi görsələr də, bundan ötrü bezginliyə qapılmaz və aldıqları zövqü itirməzlər.


Həmçinin günlərlə, aylarla və ya da illərlə eyni işi görsələr də, heç vaxt bununla kifayətlənməzlər. Allahın rizasını qazanmaq sevgisi və şövqü sayəsində həmişə düşüncə üfüqlərində gözəl və yeni şeylər yaradarlar. Allah qorxularından qaynaqlanan gözəl əxlaqlarından ötrü ətraflarındakı insanlarla da olduqca yaxşı əlaqələr və gözəl dostluqlar qurarlar. Məqam, mövqe və ya pul qazanmaq kimi dünyəvi hərisliklərə qapılmadıqları üçün, qısqanclıq, çəkişmə kimi çirkin rəftarlar göstərməzlər. Çəkdikləri zəhmətin qarşılığı dünya həyatında nə olsa da, bundan ötrü sıxıntıya qapılmaz, Allahın rizasını və cənnətinə qovuşmağa ümid etməyin bəxş etdiyi hüzur və xoşbəxtliyi yaşayarlar.