Cahil cəmiyyətlərdə insanlar bir-birinə bəzi məlum maddi dəyərlərə görə hörmət göstərərlər. Lakin bu hörmət səmimi deyil, əksərən saxta və qarşı tərəfin sahib olduğu imkanlardan mənfəət əldə etməyə əsaslanan duyğu olar. İnsanların bir-birlərinə qarşı həqiqi mənada hörmət göstərmələrini təmin edəcək xüsusiyyətlər isə, bu maddi dəyərlərlə qətiyyən ölçülə bilməyəcək qədər qiymətli və təqlid edilməsi qeyri-mümkün olan fəzilətlərdir. İffət, təmkin və şərəf kimi məhfumlar bu fəzilətlərdən bəziləridir. Bu məhfumlar bir insana dəyər və məna qazandıran, insanların gözündə həqiqi mənada hörmət və sevgi oyandıran xüsusiyyətlərdir. Dünyanın ən zəngin, ən gözəl və ya ən yüksək rütbəli insanı olsa belə, bunların heç biri insanların ruhunda iffətli, təmkinli və şərəfli insana qarşı duyulan hörmət hissini meydana gətirə bilməz. İffətli və təmkinli bir insana təbii hörmət göstərilər. Bu xüsusiyyətlərə sahib bir insanın təbii heybəti və gözəlliyi, təbii ruh dərinliyi və nəcibliyi vardır.
Cahil insanlar isə, iffətli olmağın zövqünü və gözəlliyini, iffətli insanlara qarşı duyulan bu heyranlığı yaşaya bilməzlər. İstər əxlaqi, istərsə də, ictimai sahədə hər keçən gün artan pozulma, insanlara bu rəftar gözəlliyinin əhəmiyyətini unutdurmuşdur. Pozulmanı müasirlik əlaməti kimi qəbul edən bəzi cahil insanlar, bu cür fəzilətlərdənsə, bir-birlərinin qarşısında üstünlük qazana biləcəkləri dünyəvi xüsusiyyətlərə əhəmiyyət verərlər. Bir insanın hansı mahalda yaşadığı, hansı marka və hansı model avtomobilə sahib olduğu, ən son modanı izləyib-izləmədiyi, ən son meydana gələn musiqi qruplarının musiqi albomlarını tanıyıb-tanımadığı kimi mövzular bu insanlar üçün iffət və təmkindən olduqca əhəmiyyətli hala gəlmişdir. Özlərinə bir dost seçəcəkləri vaxt, bu insanın əxlaq səviyyəsinə, iffətinə, şərəfinə baxmaq ağıllarına xeyli vaxtdan sonra gələr.
Hətta Quran əxlaqını yaşamayan bəzi insanlar, bir insanın iffətinə əhəmiyyət verməsini, şərəfli və təmkinli rəftarlar göstərməsini heç istəməzlər. Bundan ötrü də, dostluq əlaqəsi quracaqları insanları da öz yanlış dünyagörüşlərinə sahib insanlar arasından seçməyi seçərlər. Lakin, əlbəttə ki, bu vəziyyətdə də bir-birlərinə hörmət göstərə bilməzlər. Əksinə, əxlaqlarındakı pozulmanın dərəcəsinə müvafiq şəkildə bir-birlərinə qarşı mümkün qədər çirkin və tərs rəftarlar göstərərlər ki, məhz bu da yaşadıqları çirkin əxlaqın özlərinə geri qayıdan sıxıntılarından biridir.
Cahil cəmiyyətin zövq almağı itirdiyi digər bir xüsusiyyət də, şərəfdir. Kiçik insanların səviyyəsinə düşməmək, sadə davranışlara, kiçik mənfəətlər əldə etmək üçün saxtakarlıqlara, yalana, ikiüzlülüyə tənəzzül etməmək, insanların cahil rəftarlarına yetkin davranışlarla və gözəl əxlaqla cavab vermək cahil cəmiyyət insanlarının çoxunun əməl etmədiyi rəftarlardır. Şərəfi daha çox pul, mal-dövlət, etibar sahibi olmaqla, qürurlu olmaqla, deyilən sözün altında qalmamaqla, insanlara yuxarıdan aşağı baxmaqla, sahib olduqlarıyla öyünərək qazana biləcəklərini zənn edərlər.
Bəs iffət, şərəf, təmkin kimi fəzilətlərin itirilib bunların əvəzinə maddi dəyərlərin əhəmiyyət qazandığı bir dünya bu insanları necə bir həyata sürükləyər?
Hər şeydən əvvəl əxlaqi pozğunluq insanlara zənn etdikləri kimi sərbəstlik və ya rahatlıq gətirməz. Tam əksinə hədd-hüdud nədir bilməyən, həyatı ifrat formada yaşayan, mənəvi dəyərləri, insanı insan edən xüsusiyyətləri heç yerinə qoyan insanların yaşadığı bir cəmiyyət modeli bu insanları böyük xaosa və boşluğa sürükləyər. Azğın cərəyanların arxasına düşərək həyatlarını məhv edən, narkotik aludəçisi olub intihara qədər aparan zorakılıq hərəkətləri göstərən gənclərin vəziyyəti, bu xaosun yalnız kiçik nümunələridir. Həmçinin bütün bunlar bu insanların ruhlarında yaşadıqları boşluqdan ötrüdür.
İffətə, təmkinə, şərəfə əhəmiyyət verməyən, gözəl əxlaqa, insani fəzilətlərə ehtiyac duymadan yaşaya biləcəklərini zənn edən bu insanlar mənəvi cəhətdən olduğu qədər, fiziki cəhətdən də xeyli sarsılarlar. Ruhlarındakı bu boşluq üz ifadələrinə, baxışlarına, sözlərinə, rəftarlarına da əks olunar. Fiziki cəhətdən nə qədər üstün xüsusiyyətlərə sahib olsalar da, bunların hər biri öz təsirini itirər. Bəlkə də, üz xətləri çox gözəl olar, lakin baxan bir insanın qəlbində təsir və ya həyəcan oyandırmaz. Çünki bir insanın ruhunda məna qalmadıqda, bu boşluq üzünə də əks olunar. Gözlərində boş, mənasız, donuq və ölü baxış meydana gələr. Bu insanın mənəvi dərinliyinin, ruhi zənginliyinin olmadığı kənardan baxanlar tərəfindən dərhal aydın olar.
Belə insanların bütün həyatlarına, bir-birlərində həqiqətən sevməyə, hörmət və sədaqət göstərməyə dəyəcək xüsusiyyətlər olmadığını daxilən bilməyin verdiyi ruhsuzluq hakimdir. Belə olduqda isə, nə həqiqətən sevə bilər, nə həqiqi mənada dost ola bilər, nə də bir-birlərinə həqiqi mənada dəyər verə bilərlər.
Məhz bütün bunlar cahil insanların Quran əxlaqını yaşamağa yanaşmamalarının nəticələrindəndir. Allah qorxusunun olmadığı, insanların vicdanlarının səsinə qulaq asmadıqları, gözəl əxlaqa və bunun gətirdiyi insani dəyərlərə əhəmiyyət vermədikləri bir anlayış tərzində, belə nəticələrin ortaya çıxması olduqca normaldır. Quran əxlaqının yaşanması, insanların bu sıxıntılarına son qoya biləcək yeganə çıxış yoludur. Sevmək, sevilmək, xoşbəxt olmaq, dünya həyatının gözəlliklərindən zövq almaq, ancaq Allahın müəyyənləşdirdiyi gözəl əxlaqa uyğun yaşamaqla mümkün olar.
