Ağıl insanların ən çox ehtiyac duyduqları, lakin ətraflarında çox nadir halda rastlaşa bildikləri xüsusiyyətlərdən biridir. Bəzi insanlar istər gündəlik həyatlarında qarşılaşdıqları problemləri həll edərkən, istərsə də, gələcəyə dair planlar qurarkən, bütün incəlikləri ən mükəmməl şəkildə hazırlayıb ən ağıllı qərarlar almağı və sağlam addımlarla hərəkət etməyi istəyərlər. Öz bilik, təcrübə və mühakimələrinin qeyri-kafi qaldığı anlarda isə, özlərinə yol göstərəcək ağıllı, fərasətli, bəsirətli insanların köməyinə ehtiyac duyarlar. Lakin hər vaxt istədikləri bu ağlı özlərinə verə biləcək insanlara rast gələ bilməzlər. Ətraflarındakı insanlardan eşidə bildikləri sözlər, öyrənə bildikləri çıxış yolları həmişə eyni tövsiyələrdən ibarət olar.
Bunun mühüm bir səbəbi, cahil insanların ətraflarındakı digər insanları razı salmağa istiqamətli, özlərindən gözlədikləri bir həyat tərzi yaşamalarıdır. Doğru, gözəl və faydalı olanı araşdırıb tapmaq əvəzinə, özləri üçün dünya həyatında hansı şəxsiyyəti uyğun hesab edirlərsə həmin şəxsiyyətin tələb etdiyi cahil meyarlar əsasında yaşamalarıdır. Belə olduqda həmin bu insanlar "dəyişməz bir həyat" yaşamağa başlayarlar.

Dəyişməz bir həyat tərzində, düşünməyə və ağıl işlətməyə yer yoxdur. İnsanların harada nə edəcəkləri, necə davranacaqları, hansı üsullardan istifadə edəcəkləri həmişə əvvəldən təyin olunmuşdur, nəsildən-nəslə ötürülən dəyişməz həyat tərzi var. Bu həyat tərzini sorğu-sual etmək, səhvlərini görüb doğrularla dəyişdirmək qətiyyən yanaşılmayan rəftardır.
Allah Quranda cahil cəmiyyətdəki bu dünyagörüşünə belə diqqət çəkir:

 

Onlara: “Allahın nazil etdiyinə tabe olun!” – deyildikdə, onlar: “Xeyr, biz atalarımızın tutduğu yolu tutacağıq!” – deyirlər. Bəs ataları bir şey anlamayıb doğru yola yönəlməyiblərsə necə? (Bəqərə surəsi, 170)

 

Bəzi insanlar atalarından özlərinə miras qalan həyat tərzinə elə alışıblar ki, həyatlarının hər mərhələsində ağlın çatışmadığını hiss etdikləri halda, bunu necə əldə edə biləcəklərini düşünməyə belə yanaşmazlar. Halbuki ağlın mənbəyi imandır. Allah bu həqiqətə Quranda: "Ey iman gətirənlər! Əgər Allahdan qorxsanız, O sizə haqla nahaqqı ayırd etmə bacarığı verər, günahlarınızdan keçər və sizi bağışlayar. Allah böyük lütf sahibidir" (Ənfal surəsi, 29) ayəsiylə diqqət çəkir.

Ağıl işlətmək və yenilik gətirə bilmək, əsaslı çıxış yolları gətirmək, qəlibləşmiş hərəkətlərdən kənara çıxa bilmək iman gətirənlərə məxsus xüsusiyyətdir. Allahın Quranla bildirdiyi həqiqətləri qavramaq və Qurana uyğun yaşamaq insana ağıl qazandırar. Cahil cəmiyyətin ağıldan məhrum cəmiyyət olması da, məhz bu həqiqətlərdən xəbərsiz olmalarından və həyatlarını yanlış təməllər üzərində qurmalarından qaynaqlanır.

Ağlın çatışmazlığı cahil cəmiyyətə ikinci bir şeydən daha məhrum edər. Ağıllarını işlətmədikləri üçün, düşünmək kimi mühüm xüsusiyyətdən də məhrum yaşamaq məcburiyyətində qalarlar. Quranın bir çox ayəsində Allah "düşünməyin" və "dərin düşünməyin" əhəmiyyətinə diqqət çəkir. İnsan düşünərək həqiqətləri görər, doğruları tapar, gözəl rəftarlar göstərər və insani xüsusiyyətləri ancaq düşünməklə qazanar.

Allah Quranda düşünməyən və ağıllarını işlətməyən insanların vəziyyətinə belə nümunə gətirir:

 

İnkarçıların məsəli çığırtı və bağırtıdan başqa bir şey eşitməyib (duyduğu və ya eşitdiyi şeyin mənasını bilməyən və dayanmadan) bağıran (bir heyvan)ın məsəlinə bənzəyir. Onlar kar, lal və kordurlar, bundan ötrü ağıllarını işlədə bilməzlər. (Bəqərə surəsi, 171)

 

Şübhəsiz ki, Allah yanında, yerdə çırpınanların ən pisi (qətiyyən) ağlını işlədə bilməyən karlar və lallardır. (Ənfal surəsi, 22)

 

Zəka məhfumu, insanın düşünmə, qavrama, mühakimə etmə və nəticə çıxartma qabiliyyətlərini ifadə edər. İlk dəfə qarşılaşılan və ya ani şəkildə baş verən hadisələrə uyğunlaşma təmin edə bilmə, anlama, öyrənmə, analiz qabiliyyəti, beş duyğunun, diqqətin və düşüncənin cəmləşdirilməsi, incəliklərə diqqət yetirilməsi həmişə zəka sayəsində yerinə yetirilər. Dolayısilə ağıldan məhrum insanlar zəkaları sayəsində yaşamağa davam edə və ehtiyaclarını ödəyə bilərlər. İşləyərək, vərdiş edərək, özlərini öyrədərək, əldə etdikləri bilik, illər ərzində topladıqları məlumat və təcrübələrdən istifadə edərək müəyyən nöqtəyə qədər ortaya bir şeylər çıxarda bilərlər. Lakin ağıl insana bütün bunlardan fərqli olaraq, fərqli qavrayış və dərinlik qazandırar.

Ağıl insana geniş dünyagörüşü qazandırar. Hər şeydən əvvəl hər mövzuda insana yol göstərər və doğruya çatdırar. Normal, ilk dəfə yaşanılan və ya gözlənilməz hadisələr qarşısında ən məqbul rəftarı göstərə bilməsini, içindən çıxılmaz kimi görülən, düyünə çevrilmiş məsələlərə çıxış yolu gətirə bilməsini, istənilən məsələdə ən doğru diaqnozları edə bilməsini təmin edər. Bununla yanaşı sevmək, sevilmək, etimad duyğusu verə bilmək kimi xüsusiyyətlər də yenə ancaq ağılla qazanıla bilər; insan ağlının dərəcəsi səviyyəsində sevə bilər və yenə ağlının dərəcəsi səviyyəsində hörmətini ifadə edə bilər.

Ağıl insan həyatındakı maddi-mənəvi hər şeyin keyfiyyətini artırar. Ağıllı insanın söhbəti, sözləri və bütün rəftarları çox zəngin olar. Dünyagörüşü çox geniş, alışılandan kənar, bənzərsiz və nümunəsiz olar. Hər rəftarı, hər sözü hikmətli, doğru və məqsədəuyğun olar.

 

Məhz cahil cəmiyyət bu mühüm və əhəmiyyətli xüsusiyyətdən məhrumdur. Həyatlarını ağlın işlədilmədiyi, dəyişmədən yaşanılan, cəmiyyət psixologiyasına əsasən; "kim nə deyər" düşüncəsiylə hərəkət edilən bir dünyada davam etdirərlər. Bu da ortaya, nöqsanlarını görə bilməyən, bunlara daimi çıxış yolları gətirə bilməyən, xoşbəxtliyi yanlış yollarda axtaran bir insan modeli çıxmasına səbəb olar.